ایمان اضطراری به خدا (قرآن)ایمان اضطراری به خداوند در هنگام دیدن کیفر و عذاب الهی بی‌تأثیر می‌باشد، همانطور که ایمان فرعون در آخرین لحظات تأثیر نداشت. ۱ - عدم تأثیر ایمان اضطراریایمان اضطراری به خدا، هنگام رویارویی با کیفر و عذاب الهی اثر ندارد: «ولو تری اذ فزعوا فلا فوت واخذوا... • وقالوا ءامنا به وانی لهم التناوش من مکان بعید؛ اگر ببینی هنگامی که فریادشان بلند می‌شود امّا نمی‌توانند (از عذاب الهی) بگریزند، و آنها را از جای نزدیکی (که حتّی انتظارش را ندارند) می‌گیرند• و (در آن حال) می‌گویند: به حق ایمان آوردیم!، ولی چگونه می‌توانند از فاصله دور به آن دسترسی پیدا کنند!» «فلما راوا باسنا قالوا ءامنا بالله وحده وکفرنا بما کنا به مشرکین• فلم یک ینفعهم‌ایمـنهم لما راوا باسنا سنت الله التی قد خلت فی عباده وخسر هنالک الکـفرون؛ هنگامی که عذاب (شدید) ما را دیدند گفتند: هم اکنون به خداوند یگانه ایمان آوردیم و به معبودهایی که همتای او می‌شمردیم کافر شدیم!• امّا هنگامی که عذاب ما را مشاهده کردند، ایمانشان برای آنها سودی نداشت! این سنّت خداوند است که همواره در میان بندگانش اجرا شده، و آنجا کافران زیانکار شدند!» ۲ - ایمان در لحظه آخردر آیات مورد بحث که آخرین آیات سوره سبا است با توجه به بحث‌هایی که پیرامون مشرکان لجوج در آیات پیشین گذشت، روی سخن را بار دیگر به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) کرده، حال این گروه را به هنگام گرفتاری در چنگال عذاب الهی مجسم می‌سازد که چگونه آنها پس از گرفتاری به فکر ایمان می‌افتند اما ایمانشان سودی نخواهد داشت. می‌فرماید: اگر ببینی هنگامی که فریادشان بلند می‌شود اما نمی‌توانند فرار کنند، و از چنگال عذاب الهی بگریزند، و آنها را از مکان نزدیکی می‌گیرند و گرفتار می‌سازند از بیچارگی آنها تعجب خواهی کرد (و لو تری اذ فزعوا فلا فوت و اخذوا من مکان قریب). در اینکه این فریاد و فزع و بیتابی مربوط به چه زمانی است؟ در میان مفسران گفتگو است:در آخرین آیه مورد بحث تعبیری است که نشان می‌دهد این آیات همه مربوط به دنیا و عذاب استیصال، و یا لحظه جان دادن است، چرا که در آخرین آیه می‌گوید: میان آنها و آنچه مورد علاقه آنها بود جدایی افکنده می‌شود، همانگونه که قبل از آن درباره گروه‌های دیگری از کفار این عمل انجام گرفت. آنها چگونه می‌توانند در این لحظه‌ای که همه چیز پایان گرفته در مقام جبران خطاهای خویش بر آیند و ایمان بیاورند، در حالی که پیش از آن (در همان حالتی که در نهایت اختیار و آزادی اراده بودند) به آن کافر شدند؟! (و قد کفروا به من قبل). نه تنها کافر شدند بلکه انواع اتهامات را به پیامبر اسلام و تعلیمات او بستند و درباره جهان غیب (عالم ماوراء طبیعت، و قیامت و نبوت پیامبر) داوریهای نادرستی می‌کردند و از نقطه دور دستی نسبت‌هایی به آن می‌دادند (و یقذفون بالغیب من مکان بعید). در آیه بعد وضع حال آنها را به هنگام گرفتار شدن در چنگال مجازات الهی بیان کرده، می‌فرماید: آنها می‌گویند ما به آن (قرآن و آورنده‌اش و مبدأ و معاد) ایمان آوردیم (و قالوا آمنا به). ولی چگونه آنها می‌توانند از آن فاصله دور دسترسی به آن پیدا کنند؟! (و انی لهم التناوش من مکان بعید). آری با فرا رسیدن مرگ و عذاب استیصال درهای بازگشت به کلی بسته می‌شود، و میان انسان و جبران خلافکاری‌های گذشته گویی سد محکمی ایجاد می‌گردد، به همین دلیل اظهار ایمان در آن هنگام گویی از نقطه دور دستی انجام می‌گیرد. اصولا چنین ایمانی که جنبه اضطراری دارد، و به خاطر وحشت فوق‌العاده از عذابی است که با چشم مشاهده می‌کنند ارزشی ندارد، و لذا در آیات دیگر قرآن می‌خوانیم، اینها دروغ می‌گویند، اگر باز گردند همان برنامه‌ها را تکرار می‌کنند. ۳ - ایمان اضطراری فرعونایمان اضطراری فرعون به خدا، در هنگام غرق شدن نیز بی‌اثر بود: «وجـوزنا ببنی اسرءیل البحر فاتبعهم فرعون وجنوده بغیـا وعدوا حتی اذا ادرکه الغرق قال ءامنت انه لا الـه الا الذی ءامنت به بنوا اسرءیل وانا من المسلمین• ءالــن وقد عصیت قبل وکنت من المفسدین• فالیوم ننجیک ببدنک لتکون لمن خلفک ءایة...؛ (سرانجام) بنی اسرائیل را از دریا (رود عظیم نیل) عبور دادیم؛ و فرعون و لشکرش از سر ظلم و تجاوز، به دنبال آنها رفتند؛ هنگامی که غرقاب دامن او را گرفت، گفت: ایمان آوردم که هیچ معبودی، جز کسی که بنی اسرائیل به او ایمان آورده‌اند، وجود ندارد؛ و من از مسلمین هستم!•(امّا به او خطاب شد:) الآن؟!! در حالی که قبلاً عصیان کردی، و از مفسدان بودی!• ولی امروز، بدنت را (از آب) نجات می‌دهیم، تا عبرتی برای آیندگان باشی! و بسیاری از مردم، از آیات ما غافل‌اند!» ۳.۱ - عدم تأثیر ایمان فرعونآلآن و قد عصیت قبل و کنت من المفسدین، کلمه آلان (با (آ) ی مد دار) اصلش ا الان: آیا الان بوده، یعنی آیا حالا ایمان می‌آوری؟ حالا که عذاب خدا تو را درک کرده؟ با اینکه ایمان و توبه هیچ کس در لحظه فرا رسیدن عذاب و آمدن مرگ از هر طرف قبول نیست. و تو قبل از این عصیان کردی و از مفسدان بودی و عمرت را در معصیت خدا بسر بردی و توبه را در موقع خودش انجام ندادی، حال که وقت توبه فوت شده ایمان چه سودی به حالت دارد، و این موفق نشدنت به ایمان و توبه همان چیزی است که موسی و هارون آن را از خدای تعالی خواستند. آری، از خدا خواستند که فرعون را به عذاب الیم خود بگیرد و راه او را به سوی ایمان ببندد تا در تمامی طول زندگی ایمان نیاورد، مگر هنگامی که عذاب از هر طرف احاطه‌اش کرده باشد، هنگامی که نه ایمان سودی می‌بخشد و نه توبه. در واقع هنگامی که پیشگویی‌های موسی یکی پس از دیگری بوقوع پیوست و فرعون بیش از پیش از صدق گفتار این پیامبر بزرگ آگاه شد، و قدرت نمایی او را مشاهده کرد، ناچار اظهار ایمان نمود، به امید اینکه همانگونه که خدای بنی اسرائیل آنها را از این امواج کوه‌پیکر رهایی بخشید، او را نیز رهایی بخشد، لذا می‌گوید: به همان خدای بنی اسرائیل ایمان آوردم!. ولی بدیهی است چنین ایمانی که به هنگام نزول بلا و گرفتار شدن در چنگال مرگ اظهار می‌شود، در واقع یک نوع ایمان اضطراری است، که هر جانی و مجرم و گنهکاری دم از آن می‌زند، بی آنکه ارزشی داشته باشد و یا دلیل بر تکامل و حسن نیت و صدق گفتار او گردد. به همین جهت خداوند او را مخاطب ساخت و فرمود: اکنون ایمان می‌آوری در حالی که قبل از این طغیان و گردنکشی و عصیان نمودی، و در صف مفسدان فی الارض و تبهکاران قرار داشتی (آلآن و قد عصیت قبل و کنت من المفسدین). ۴ - پانویس۵ - منبعفرهنگ قرآن، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، برگرفته از مقاله «ایمان اضطراری به خدا». |